Een paar weken geleden nam ik deel aan een korte kennismaking met VTS, Visual thinking Strategies. Ik las erover op social media, verdiepte me kort in de filosofie erachter en schreef me in voor de workshop.
Het was een interessante workshop. De ervaring deel ik graag hier.
Wat is VTS?
Op de website las ik:
‘VTS is een leermethode met open vragen over kunst, waarbij vaardigheden als waarnemen, kritisch denken en (visuele) geletterdheid verbeteren door middel van geleide groepsdiscussies. De gespreksleider is geen bron van kennis maar faciliteert het gesprek volgens een vast patroon.’
De methode ‘is in de jaren ’90 ontwikkeld door Philip Yenawine, destijds hoofd educatie van het MOMA in New York, en Abigail Housen, cognitief psycholoog en onderzoeker aan de universiteit van Harvard. De aanleiding was de constatering dat bezoekers van het museum zich uitstekend vermaakten maar vrijwel niets onthielden van wat ze te horen hadden gekregen tijdens een rondleiding.’
Ze deden onderzoek naar dit fenomeen en concludeerden ‘dat het kijken naar – en denken over – kunst volgens een bepaald patroon verandert naarmate mensen meer kunstwerken zien en daarop reflecteren. Dit noemde ze de esthetische ontwikkeling.’ Als antwoord daarop ontwikkelden ze VTS, dat in de VS inmiddels breed wordt toegepast. Op scholen en universiteiten, in musea en ook in nieuwe domeinen als geneeskunde en zorg.
Onze facilitator Florentine voegde daar in haar introductie van de workshop zelf nog een belangrijk doel aan toe. Door samen naar kunst te kijken en observaties te delen, geef je even gezamenlijk betekenis aan het werk waar je naar kijkt. Een unieke betekenis, die het resultaat is van de unieke groep waar je (soms maar even) deel van was.
Waarom deed ik mee?
Mijn beslissing om eens mee te doen had ik zo genomen. En wel om meerdere redenen:
- Ik houd ervan naar kunst te kijken en zie graag de betekenis achter een kunstwerk. Dat is precies wat VTS centraal stelt.
- Betekenis is niet iets wat bestaat, maar als iets dat geconstrueerd wordt. Dat proces interesseert me. En breder dan de context van werk, waarin ik zelf zakelijke actief ben.
- Eenzelfde interesse heb ik voor faciliteren. Ben je de facilitator in een proces van onderzoek of ontwikkeling – in welke context ook – dan heb je een enorme invloed. Hoe wend je die aan om uit dat proces het optimale te halen? Elke alternatieve werkwijze kan je als facilitator verrijken.
- VTS claimt dat je meer en andere dingen kunt zien in een kunstwerk. Dat wilde ik wel eens meemaken.
- Specifiek was ik ook wel benieuwd naar wat VTS zou toevoegen in het kijken naar fotografie en hedendaagse kunst. Werkt het dan ook? Is er dan ook voldoende ruimte voor de concepten achter het kunstwerk?
Wat gebeurde er?
Een groepje van zes deelnemers, waarvan de meesten elkaar niet kenden, verzamelde zich om 11 uur in de hal van het Van Abbemuseum in Eindhoven.
Na een korte kennismaking nam Florentine, onze facilitator, ons mee naar het eerste schilderij. We bespraken uiteindelijk twee werken uit de collectie van het museum. Het eerste was BRRRD-DDRRR CAFÉ DEUTSCHLAND (1978) van Jörg Immendorff:
Het tweede werk dat we bespraken was Schilder met zijn vrouw (1934) van Carel Willink. Dit staat boven dit artikel.
Over elk kunstwerk voerden we een gesprek. Een gesprek dat aan duidelijke regels was gebonden.
Florentine startte elk gesprek met de vraag: ‘Wat gebeurt er?’ En gaf vervolgens steeds één deelnemer het woord om een observatie te delen.
Deze waarneming parafraseerde ze. En vervolgens stelde ze open vragen om haar zo duidelijk mogelijk te krijgen. Ook de antwoorden hierop herhaalde ze in andere woorden.
Dan gaf ze een volgende deelnemer het woord. Zij kon aanvullen of reageren op wat eerder werd gezegd, maar ook met een nieuwe eigen observatie komen. Ook deze observatie vroeg Florentine weer volledig uit en werd herhaald in nieuwe woorden.
Viel het gesprek even stil dan was de geëigende vraag: ‘Wat kunnen we nog meer
ontdekken ?’ Dat leverde steeds weer nieuwe details op.
Elk gesprek duurde ruim een half uur. We sloten het af met een korte reflectie op hoe we VTS als methode hadden ervaren.
Wat vond ik ervan?
Hoe kort de workshop ook was, ze leverde me een heel nieuwe ervaring op. Met heel verschillende aspecten. Met de toepassing van VTS ontstaat een soort open space waarin het veilig is om met je eigen waarnemingen te komen, ook als die uniek of afwijkend zijn.
Heel verschillende observaties
Door VTS kom je in aanraking met heel verschillende observaties – veel meer dan je zelf doet in dezelfde tijd. Je gaat steeds meer in het kunstwerk zien. Je gaat ook anders kijken naar wat je ziet. Een observatie is immers vaak niet alleen feitelijke waarneming alleen, maar ook een duiding of waardering.
Dat vraagt wel dat je jezelf openstelt voor de waarnemingen van anderen. Ik kan me voorstellen dat als je dit vaker doet, die openheid zich ook in je ontwikkelt. Florentine droeg zo als facilitator actief bij aan wat je een open space zou kunnen noemen. Zoals in elk proces met een facilitator, is degene die begeleidt een bepalende factor.
Proces en facilitator
Het proces van de groep is sterk bepalend voor de waarnemingen die worden gedeeld – deelnemers reageerde relatief vaak op observaties van anderen. In ons geval werden er bij het bespreken van het eerste werk bijvoorbeeld opvallend veel details benoemd. Aan de betekenis van het werk als geheel kwamen we niet echt toe. Wat ik in dit geval wel een gemis vond.
Ook de rol van de facilitator is in VTS beperkt: je volgt de weg van de groep. Met als voordeel dat je op onvoorziene plekken uitkomt. Maar soms ook aspecten van het werk volkomen onbelicht blijven. Ik kan me dan ook voorstellen dat VTS de ene keer beter werkt dan de andere. Waarom viel me dit nu specifiek op? Ik faciliteer meestal in zakelijke contexten. Dat is vaak doelgerichter, al is het maar omdat een vooraf ontworpen proces volledig doorlopen wordt. Daardoor ben ik juist vaak alert op de zaken die blijven liggen en wel aandacht verdienen. De aandacht verleggen is vaak nodig om een zakelijke workshop succesvol te doen zijn. Maar ik kan het me voorstellen dat het in deze context minder schadelijk is en juist bijzondere resultaten oplevert.
‘Learning by doing’
Er wordt geen methode getraind, tenminste niet in deze kennismakingsworkshop. We hebben ons alleen laten meevoeren en ervaren hoe dat is en wat het oplevert. Deze werkwijze – ‘learning by doing’ werkt voor deze kennismaking heel goed.
In een VTS-gesprek is er weliswaar ruimte voor (theoretische) kennis over het kunstwerk en de kunstenaar, maar alleen als die uit de groep komt en er dus een deelnemer met kunsthistorische voorkennis is. Is die er niet, dan kan het zijn dat de betekenissen die de kunstenaar zelf wilde overbrengen – of onbewust overbrengt, iets wat je bijv. aan zijn of haar levensverhaal kunt ontlenen – verborgen blijven. Dat ervaar ik in zekere mate wel als een gemis. Anderzijds richt VTS zich er juist op zelf betekenis te geven aan een kunstwerk. Dat is vaak wat je juist niet doet als je direct het onderschrift leest …
Zakelijk toepasbaar?
Zakelijk is een methode als deze ook heel nuttig en toepasbaar. Door de duiden wat je waarneemt en dat expliciet te delen vanuit je persoonlijke perspectief, bouw je samen met collega’s een completer beeld op van de werkelijkheid. Het onderstreept bovendien de notie dat je perspectief op de werkelijkheid kan verschillen. Ook als je die hebt uitgewisseld. In de context van werk wordt nogal eens gezegd dat het belangrijk is dat ‘alle neuzen dezelfde kant op staan’. Dat is gevaarlijk. Om in de metafoor te blijven: je kunt dan niet zien wat er achter je opdoemt. Er zijn dan ook technieken uit het domein van de organisatieontwikkeling die hierop lijken, zoals de dialoog en appreciative inquiry.
Trainingen voor leidinggeven, coaching en persoonlijke effectiviteit die ik ken, leerden vaak antwoorden van medewerkers of mensen die je coacht zo letterlijk mogelijk te herhalen. Je weet immers niet preciezer dan dat wat men bedoelt. VTS propageert juist je antwoorden te parafraseren. En met een goede reden. Het zorgt voor meer helderheid van de deelnemer van wie je haar antwoord herhaalt, omdat ze het duidelijk aangeeft wanneer je te ver van haar eigen bedoeling bent geraakt. Bovendien zorgt het gebruik van andere woorden dan die in het antwoord zijn gebruikt er ook voor, dat je dubbel wordt geprikkeld om daar over na te denken. Zo prikkelt VTS je dubbel tot het maken van je eigen observaties.
Fotografie en hedendaagse kunst
Is VTS toepasbaar op fotografie en hedendaagse kunst? We bekeken alleen twee schilderijen, dus met zekerheid kan ik het niet zeggen. Maar ik kan me goed voorstellen je ook dit soort werken goed met VTS kunt onderzoeken.
Tenslotte het sterkste effect dat VTS op mij heeft gehad. Eén van de aanleidingen om VTS te ontwikkelen was kijkers van kunst zich werken beter te laten onthouden. Dat is heel goed gelukt. Deze twee schilderijen staan voor de rest van mijn leven op mijn netvlies! Het beeld – en de uitgewisselde betekenissen.
Tenslotte
Deze kennismaking van anderhalf uur heeft me een heel goed beeld gegeven van wat VTS is, hoe het werkt en wat het je kan opleveren.
Het was voor mij een nieuwe en inspirerende manier om naar kunst te kijken. Eén die je meer laat zien. En de werken die je bekijkt ook veel beter doet onthouden.
Zelf kennismaken met VTS? Ik kan het je aanraden. Je vindt meer informatie op: https://www.vtsnederland.org/kennismaken
Benieuwd naar mijn andere artikelen over kunst? Ik schreef eerder bijv. over de Dutch Design Week:
Over drie exposities in Den Haag – en de parallellen tussen kunst en innovatie:
Meer informatie over faciliteren in een zakelijke context vind je bijv. in dit artikel: